Πολεοδομική οργάνωση και διαχείριση του χώρου

Ο προϊστορικός οικισμός της Πολιόχνης βρίσκεται στο ΝΑ τμήμα της Λήμνου (Εικ. 1) σε απόσταση 2 περίπου χιλιομέτρων από το σημερινό χωριό Καμίνια στην ευρύτερη θέση Βρόσκοπος, όπου και ο ομώνυμος όρμος (Χ:614768.066/ Υ:44121217.069).

Στον μυχό του όρμου (Εικ. 2α) πάνω σε επιμήκη γήλοφο ο οποίος εξελίσσεται ήπια, παράλληλα με την ακτογραμμή και σε γενική κατεύθυνση Β-Ν (ΒΑ-ΝΔ Εικ. 2β) αναπτύσσεται ο οικισμός. Το ψηλότερο σημείο του εντοπίζεται σε μέγιστη απόσταση 16,5μ. από την επιφάνεια της θάλασσας (Εικ. 3) και διαμορφώθηκε κατά κύριο λόγο από τις ανθρωπογενείς αποθέσεις, ως αποτέλεσμα των πολλαπλών και διαδοχικών φάσεων της αδιάλειπτης κατοίκησής του. (Εικ. 4) Ανατολικά, η διάβρωση του λόφου δεν επιτρέπει τον ακριβή εντοπισμό των αρχικών ορίων του οικισμού, ενώ, σύμφωνα με τα σήμερα αποδεκτά μοντέλα μεταβολής της θαλάσσιας στάθμης, η ακτογραμμή κατά τη διάρκεια ζωής του οικισμού τοποθετείται ανατολικότερα από τη σημερινή, εφόσον η θαλάσσια στάθμη εκτιμάται υποβαθμισμένη κατά περίπου 4 μ. σε σχέση με τη σημερινή κατά την 4η χιλιετία π.Χ. μέχρι να σταθεροποιηθεί σταδιακά στα σημερινά επίπεδα.

Από τη θέση (Εικ. 5) εξασφαλίζεται κατόπτευση της ευρύτερης περιοχής, ενώ η άμεση γειτνίαση με την εύφορη πεδιάδα που απλώνεται βόρεια, δυτικά και νότια από τον οικισμό και η παρουσία νερού από γειτονικές πηγές και δυο χείμαρρους, που σηματοδοτούν τα φυσικά του όρια και αγκαλιάζουν τον λόφο, αποτελούν εγγύηση, όχι μόνο για την επιβίωση αλλά και για την ευημερία των προϊστορικών κατοίκων του χώρου.

(Εικ. 6) Η πλεονεκτική γεωγραφική θέση της Λήμνου και μάλιστα της Πολιόχνης, 34 ναυτικά μίλια από το Στενό των Δαρδανελίων και από τις ακτές της Μακεδονίας, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του αιγαιακού πολιτισμού ειδικά σε ότι αφορά στη μετακίνηση ανθρώπων, στη διακίνηση αγαθών και συνεπακόλουθα στη διάχυση ιδεών, προτύπων και τεχνογνωσίας, ιδιαίτερα στον τομέα της μεταλλοτεχνίας, διαγνωστικό στοιχείο της περιόδου, όπως μαρτυρούν τα τεκμήρια του υλικού πολιτισμού. Η μεταλλοτεχνία στην Πολιόχνη πιστοποιείται αρχαιολογικά ήδη από τις πρωιμότερες φάσεις της και μάλιστα με τεχνικές, όπως αυτή του χαμένου κεριού, που για πρώτη φορά τεκμηριώνονται στο Αιγαίο ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ. (Εικ. 7) με τον εντοπισμό μήτρας στην Πολιόχνη.

Ο οικισμός της Πολιόχνης καλύπτει έκταση 10 στρεμμάτων, δίχως να έχει έρθει στο φως η συνολική του έκταση, και κατοικήθηκε αδιάλειπτα από τα μέσα περίπου της 4ης χιλιετίας έως και τα τέλη της 3ης χιλιετίας π.Χ., ενώ μεμονωμένα κινητά ευρήματα (Εικ. 8α – 8β) υποδεικνύουν πιθανή μερική επανάχρηση του χώρου έως και το 1200 π.Χ. περίπου.

Οι ανασκαφείς συμβόλισαν τις διαδοχικές οικοδομικές φάσεις του οικισμού με χρώματα (Εικ. 9).

Η αρχική ίδρυση του οικισμού συμβολίζεται με μελανό χρώμα. Σε αυτή την περίοδο αποδίδονται τοίχοι με καμπύλο περίγραμμα (Εικ. 10α – 10β) που αποτελούσαν τις λιθόκτιστες βάσεις καλυβιών με ανωδομή από φθαρτά υλικά, τα οποία ανοικοδομούνταν αμέσως έπειτα από κάθε καταστροφή τους. Η περίοδος τεκμηριώθηκε σημειακά σε βαθιές ανασκαφικές τομές και περιλαμβάνει αρκετές διαδοχικές οικοδομικές υποφάσεις, που αντιστοιχούν σε τροποποιήσεις, επισκευές ή/και ανοικοδόμηση των καλυβιών μετά από καταστροφή. Τα σπίτια ήταν μονόχωρα, ελεύθερα από άλλες κατασκευές. Με δεδομένο ότι τα κατάλοιπα αυτά εντοπίστηκαν αποσπασματικά και μόνο εκεί που η ανασκαφική έρευνα εμβάθυνε, δεν είναι γνωστή η πυκνότητα, η διάταξη και άλλα στοιχεία οργάνωσης του οικισμού σε αυτή την φάση, εκτός από το ότι ήταν ανοιχτός, δίχως περίβολο να τον πλαισιώνει.

Εικόνα 6

Εικόνα 7

Εικόνα 8α

Εικόνα 8β

Εικόνα 9

Εικόνα 15

Εικόνα 12

Οι δυο επόμενες περίοδοι (Εικ. 20α–20β), ερυθρή (ΠΕΧ ΙΙ/III) και κίτρινη (ΠΕΧ ΙΙΙ) αντιπροσωπεύονται αρχιτεκτονικά από τα ορατά σήμερα κατάλοιπα στη ράχη του λόφου της Πολιόχνης. (Εικ. 21) Ο περίβολος επισκευάζεται και ενισχύεται με επιπλέον προμαχώνες (Εικ. 22, 23), οι κεντρικοί δρόμοι πλακοστρώνονται, τα κοινοτικά κτήρια και οι κοινόχρηστες κατασκευές παραμένουν σε λειτουργία. Το πολεοδομικό σύστημα δεν μεταβάλλεται αλλά εντοπίζεται διαφοροποίηση στην κατασκευαστική τεχνολογία και τον προσανατολισμό των κτηρίων. Ειδικά κατά την κίτρινη περίοδο, κατά την οποία ανοικοδομείται η πόλη μετά από πυρκαγιά, πιθανό αποτέλεσμα σεισμού, η δόμηση είναι αμελέστερη, με τη χρήση αργών ακανόνιστων λίθων και την παρεμβολή άφθονης λάσπης ως συνδετικού υλικού. Οι αρχιτεκτονικές μορφές είναι τυποποιημένες και η επέκταση των ιδιωτικών κτηρίων γίνεται σε βάρος του δημόσιου χώρου, υποδηλώνοντας μια τάση εσωστρέφειας ή απλά έλλειψης χώρου σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους. Βασική μονάδα κάθε κτηρίου παραμένει το μέγαρο (Εικ. 24, 25) (στενόμακρος ενιαίος χώρος, με είσοδο στη μια στενή πλευρά, συνηθέστερα στη νότια, ανοικτό στην ίδια πλευρά προθάλαμο σε άμεση επικοινωνία με την σχεδόν πάντοτε λιθόστρωτη αυλή και ενίοτε οπισθόδομο) πλαισιωμένο από λοιπούς βοηθητικούς στεγασμένους ή μη χώρους. Το τέλος της κίτρινης φάσης και την εγκατάλειψη στην Πολιόχνη σηματοδοτεί ένας καταστρεπτικός σεισμός περίπου στο 2000 π.Χ. Μετά από αυτόν ο οικισμός ποτέ δεν αναβίωσε στην έκταση και ένταση των προηγούμενων ετών.

Η μετατροπή του οικισμού από ανοικτού σε κλειστού τύπου, χονδρικά από χωριό με ελεύθερες καλύβες σε πόλισμα με σύνθετες κατοικίες εγγεγραμμένες σε οριοθετημένες ζώνες, με την κατασκευή περιβόλου είναι μια τομή με πολλαπλές συνεκδοχές, τουλάχιστον σημειολογικά. Καταρχάς, η ανάγκη οριοθέτησης του ζωτικού χώρου μιας ομάδας προϋποθέτει την αμοιβαία αποδοχή των μελών της ότι αυτά συγκροτούν ένα σώμα διαφορετικό από άλλες κοινότητες που βρίσκονται εκτός αυτής της ζώνης οριοθέτησης. Κάτω από αυτό το πρίσμα υπονοείται η ποιητική μιας συλλογικής ταυτότητας που διαχωρίζει τους «εντός» του περιβόλου από τους «εκτός». Ο περίβολος λοιπόν σηματοδοτεί το όριο δράσης μιας συγκεκριμένης κοινότητας. Επιπλέον, η κατασκευή του ορίζει έκταση ευθύγραμμη και ίσως δεν είναι τυχαίο ότι την ίδια μορφή ακολουθούν συντριπτικά πλέον και τα κτήρια που περιβάλλει. Από τη στιγμή που ο περίβολος περιορίζει το πεδίο ανάπτυξης του οικισμού, οι χρήστες του χώρου είναι αναγκασμένοι ή/και ήδη έτοιμοι να καταφύγουν στις ορθολογικότερες λύσεις διαχείρισης του χώρου και η πολεοδομική ή ακόμη και χωροτακτική οργάνωση του οικισμού είναι πλέον μονόδρομος. Το ίδιο και η εσωστρέφεια, όταν οι εκάστοτε συνθήκες (κοινωνικές, δημογραφικές, οικονομικές κ.α.) το επιβάλλουν.

Σε οποιαδήποτε περίπτωση η σύλληψη πίσω από την κατασκευή του περιβόλου, είτε αυτός ήταν αναλημματικού, είτε οχυρωματικού, είτε ιδιοκτησιακού χαρακτήρα, είτε μερικών ή και όλων των παραπάνω, και οι συνεπακόλουθες της κατασκευής του επιλογές διαχείρισης του χώρου μαρτυρούν προηγμένη κοινωνική δομή και συνοχή, απόρροια της εξειδίκευσης, της εντατικοποίησης της παραγωγής και άρα της δυνατότητας αποθήκευσης πλεονάσματος και τελικά της γενικότερης οικονομικής ευημερίας.

Η πρωτοπορία της Πολιόχνης σε όλους τους παραπάνω τομείς και η μοναδικότητά της ανάμεσα στους υπόλοιπους γνωστούς προϊστορικούς οικισμούς της Ευρώπης, όταν πρωτοανακαλύφθηκε, της προσέδωσαν το χαρακτηρισμό ως την αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης. Σήμερα, κάτι λιγότερο από έναν αιώνα από την πρώτη ανασκαφή στην Πολιόχνη, το αρχαιολογικό αρχείο έχει εμπλουτιστεί από την έρευνα σε οικισμούς με παρόμοιο χαρακτήρα: άλλοι αρχαιότεροι, σύγχρονοι ή νεότεροι, άλλοι μεγαλύτεροι ή μικρότεροι, άλλοι μακροβιότεροι ή βραχύβιοι, κάποιοι πιο αποσπασματικοί, άλλοι υπαινικτικοί. Όμως η πρωιμότητα, η σημασία και η επίδραση των επιτευγμάτων της Πολιόχνης στο γεωγραφικό και πολιτισμικό της πλαίσιο δεν αμφισβητείται.